40. rocznica śmierci Idy Kamińskiej

Dzisiaj przypada 40. rocznica śmierci wybitnej aktorki, jedynej jak dotąd Polki nominowanej do Oscara za rolę pierwszoplanową, reżyserki, wieloletniej dyrektorki i patronki naszego teatru – Idy Kamińskiej.

Ida Kamińska urodziła się 4 września 1899 r. w Odessie jako córka wybitnych twórców teatru żydowskiego Estery Racheli i Abrahama Izaaka Kamińskich. Dzieciństwo spędziła jeżdżąc z rodzicami na występy i już jako sześciolatka stanęła pierwszy raz na scenie w sztuce „Di muter” Dawida Pińskiego. Dorastała w teatrze ucząc się wielu prac związanych ze sceną – była suflerem, ustawiała oświetlenie, pilnowała kurtyny. W wieku 16 lat miała swój dojrzały debiut sceniczny w sztuce Abrahama Goldfadena „Akejdes Icchok” w 1915 roku. Występowała z zespołem rodziców, a po śmierci ojca w 1918 r. ruszyła z matką na tournée na wschód. Trafili w zawieruchę rewolucyjną oraz wojenną i dopiero w 1921 r. udało im się wrócić do Warszawy.

W pierwszej połowie lat 20. XX w. Kamińska już razem z mężem Zygmuntem Turkowem założyła własny zespół Warszewer Jidiszer Kunst Teater (Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny, WIKT), do którego dołączyli młodzi zdolni aktorzy jak np. Ajzyk Samberg, Klara Segałowicz, Jonas Turkow, Diana Blumenfeld. Kamińskiej zależało na ambitnym repertuarze, nie chciała wystawiać operetek. Zajmowała się tłumaczeniem współczesnych światowych sztuk na jidysz, robiła adaptacje literatury żydowskiej, reżyserowała i grała. Zespół występował w Teatrze Kamińskiego przy ul. Oboźnej w Warszawie, w wielu miejscach na prowincji, a na pocz. lat 30. XX w. także we Francji oraz Belgii.

Po rozstaniu z Zygmuntem Turkowem Kamińska prowadziła własny zespół, z którym jeździła po Polsce. W 1938 r. rozpoczęła pracę ze swoim zespołem w warszawskim Teatrze Nowości przy Bielańskiej.  

Po kapitulacji Warszawy we wrześniu 1939 r. Kamińska razem z córką Ruth, zięciem Adolfem (Adi) Rosnerem oraz drugim mężem – Meirem (Marianem) Melmanem przedostała się do Lwowa. Tam w 1940 r. pod rządami sowieckimi prowadziła państwowy teatr żydowski. Latem 1941 r., po agresji III Rzeszy na Związek Sowiecki, wyjechała na wschód, do Frunze w Kirgistanie. Również tam organizowała występy teatralne w miejscowej filharmonii a także w okolicznych republikach. W latach 1944–1946 Kamińska przebywała w Moskwie, gdzie pracowała w radiu. 

Pod koniec 1946 r. udało jej się z mężem i synem, Wiktorem, wrócić do Polski. Zaangażowała się w odbudowę teatru żydowskiego. Występowała na scenach żydowskich we Wrocławiu oraz w Łodzi. W 1948 r. objęła funkcję dyrektora Teatru Żydowskiego w Łodzi. W 1950 r. została dyrektorem artystycznym Państwowego Teatru Żydowskiego złożonego z dwóch zespołów – łódzkiego i wrocławskiego. W 1955 r. udało się jej przenieść siedzibę PTŻ do Warszawy, do budynku przy Królewskiej 13. 

Kamińska na scenach Wrocławia, Łodzi i Warszawy realizowała swój plan sprzed wojny. Sięgała po klasykę żydowską (m.in. Szolema Alejchema, Salomona Ettingera, Jakuba Gordina), współczesne dramaty (np. Bertolda Brechta, Arthura Millera), a także literaturę polską (Aleksandra Fredrę, Elizę Orzeszkową). Zagrała wiele ról, a takie jak m.in Sure Szejndl, Matka Courage, Mirele Efros czy Glikl Hameln przeszły do historii. Jeździła z zespołem PTŻ po Polsce, odwiedzając skupiska żydowskie, ale także wyjeżdżała za granicę (Francja, Anglia, Belgia, Niemcy, Argentyna, Urugwaj, Australia, USA), gdzie występy teatru były gorąco przyjmowane. 

1948 Glikl Hameln żąda sprawiedliwości / fot. Z. Mozer  

Trzeba też wspomnieć o rolach filmowych Idy Kamińskiej. Jeszcze jako nastolatka wystąpiła z matką w niemym filmie „Mirele Efros”, w 1924 r. w „Tkijes kaf”. A w 1938 r. Aleksander Marten obsadził ją w filmie „On a hejm”. Po wojnie wystąpiła w filmie „Ulica Graniczna” (1948) oraz „Czarna suknia” (1967). W 1965 r. wystąpiła w filmie czechosłowackim „Sklep przy ulicy głównej”, który otrzymał w 1966 r. Oscara w kategorii filmów obcojęzycznych. W kolejnym roku Kamińska otrzymała nominację do tej nagrody jako aktorka pierwszoplanowa.

Po antysemickiej nagonce w 1968 r. Kamińska zdecydowała się opuścić Polskę. Trafiła jak wszyscy emigranci marcowi do Wiednia, skąd na krótko wyjechała do Izraela. W listopadzie 1968 r. przyleciała z rodziną do Stanów Zjednoczonych i zamieszkała w Nowym Jorku. Bezskutecznie próbowała stworzyć tam własny teatr żydowski. Występowała sporadycznie na różnych scenach. Na pocz. lat 70. XX w. spisała swoje wspomnienia, które wydano po angielsku w 1973 r. – „My life, my theater”  (wyd. pol. Moje życie, mój teatr, 1995).  W 1970 r. zagrała w filmie „The Angel Levine” u boku Harry'ego Belafonte oraz w produkcji kanadyjskiej telewizji opartej na wspomnieniach Nadieżdy Mandelsztam „Mandelstam's Witness” (1975). W 1975 r. odwiedziła Polskę z okazji obchodów 50-lecia śmierci Estery Racheli Kamińskiej. 

Ida Kamińska zmarła 21 maja 1980 r. w Nowym Jorku i została pochowana na Mount Hebron Cemetery.